Nowa historia monumentalnych mozaik to jeszcze jedna ilustracja definiowania tożsamości Ukraińców. Teraz już wiemy.
Mozaiki dla przestrzeni miejskich i publicznych, zgodnie z ukraińską terminologią – mozaiki monumentalne – tworzyła tu Ałła Horska, artystka z pokolenia szistdesiatnykiw [1] (tych, którzy debiutowali w czasie chruszczowowskiej odwilży, sprzeciwili się realiom ZSRR i postulowali jego naprawę). Ukrainka z wyboru, przedstawicielka nowej ukraińskiej inteligencji i obrończyni praw człowieka, w 1970 r. zamordowana w niejasnych okolicznościach.
Na koniec lat 60. i na lata 70. przypadła twórczość monumentalna Fedira Tetianycza, później posługującego się imieniem Frypulia, który przeszedł do historii jako przedstawiciel kijowskiego undergroundu i ukraińskiej nowej fali, happener i performer oraz autor instalacji – frypułów. Współautorem najbardziej może znanej kijowskiej mozaiki pt. Rybitwy nad wodą jest Walerij Łamach (1961 r., Dworzec Rzeczny. Autorzy: W. Łamach, E. Kotkow, I. Lytowczenko). Łamach był uznanym radzieckim monumentalistą i zarazem, w nieoficjalnym obiegu, artystą-filozofem, autorem pisanych i rysowanych przez dziesięciolecia ezoterycznych materiałów, tak zwanych Ksiąg Schematów, rozważań o powstawaniu sztuki i przewodników duchowych.
Bodziec do rozwoju monumentalizmu jako nurtu sztuki, która jest integralnym elementem architektury, dała w Związku Radzieckim uchwała KC KPZR i Rady Ministrów ZSRR „O usunięciu nadmiaru w projektowaniu i budownictwie” (1955). Uchwała ta decyzją partii odrzuciła stalinowski empire, nakazując prostsze i tańsze oraz zunifikowane budownictwo. Miała je uzupełnić wykonywana na państwowe zamówienie sztuka dekoracyjna i propagandowa. Dla szistdesiatnykiw, którzy stworzyli pierwsze i najwybitniejsze dzieła tej odsłony monumentalizmu, organicznym tworzywem stała się mozaika. Artyści, którzy odwołali się do dorobku Mychajło Bojczuka i Rozstrzelanego Odrodzenia, w swoim zamiłowaniu do mozaik przywołali przetworzone w nowej ukraińskiej sztuce lat 20. i 30. doświadczenie obrazu i materiału, którego najwspanialszym przykładem są mozaiki Soboru Sofijskiego w Kijowie. Monumentalne realizacje tworzono potem do końca istnienia ZSRR. Ten dorobek trzech dekad, od lat 60. do 90., nadal nie został skatalogowany. Przede wszystkim zaś nie wiadomo, ile mozaik i jakiej rangi artystycznej zostało w różnych okresach zasłoniętych i zniszczonych.
W styczniu 2022 roku wspólnota Chernihiv Monumentalism poinformowała o staraniach mających na celu demontaż i przeniesienie do lokalnego muzeum niszczejące mozaiki dawnej kolonii żeńskiej w Czernihowie. Wcześniej ta nieformalna grupa aktywistów doprowadziła do odsłonięcia przez lata ukrytego za banerem reklamowym reliefu z elementami szklanej mozaiki pt. Drzewo Życia (1982 r. Autor: Ilja Tołkaczow). Forma tego obiektu nawiązuje do kapitelu XII-wiecznego czernihowskiego soboru św. Borysa i Gleba (w późnym ZSRR w najdawniejszej historii szukano jednoczącego mitu). Drzewo Życia stało się symbolem zorganizowanego przez Wspólnotę w 2021 r. festiwalu sztuki monumentalnej PEREZAWANTAŻENNIA (czyli RESTART).
Z bogatego i różnorodnego dorobku F. Tetianycza (Frypulii), przetrwały bodaj dwa obiekty, w tym mozaika z 1976 r. na fasadzie budynku nr 8 kijowskiej Politechniki. Zachowane podobno mozaiki Lotniska Boryspil zespołu Łamach – Kotkow – Lytowczenko można obejrzeć tylko na zdjęciach (1961 r., obiekty Ikar oraz Pokój, praca, szczęście).
Pokolenie szistdesiatnykiw odnalazło się w szczególnie reglamentowanej przecież sztuce monumentalnej dzięki przejętemu od bojczukistów programowemu formalizmowi. Wybiórczy protekcjonalizm oficjalnych instancji w odniesieniu do sztuki dekoracyjnej, który towarzyszył reglamentacji, pozwalał z kolei szukać obszarów wolności twórczej w odwołaniach do sztuki naiwnej, dziecięcej i ludowej. Przykładami mogą być mozaiki Kijowa. W konwencji dziecięcych i naiwnych obrazów Ada Rybaczuk i Wołodymyr Melniczenko, znani też jako ARWM, stworzyli wnętrza Centralnego Dworca Autobusowego (1961). Ci sami autorzy w latach 1965-1967 stworzyli dla kijowskiego Pałacu Dzieci i Młodzieży (d. Pałac Pionierów i Uczniów) mozaiki na motywach malarstwa Marii Prymaczenko. Na przełomie lat 60. i 70. neomodernistyczne odwołania do sztuki ludowej wykorzystali A. Hajdamaka i L. Miszczenko, tworząc poświęcone Karpatom mozaiki na fasadach domów przy Bulwarze Lesi Ukrainki. Dekadę później, w 1987 r., ceramiczka Olga Rapaj wielkimi płaszczyznami mozaik z baśniowymi roślinami i zwierzętami ozdobiła budynek Narodowych Kolektywów Twórczych.
Żadna z form emigracji wewnętrznej artystów nie chroniła jednak ich monumentalnych obiektów przed niszczeniem z pobudek ideologicznych. W Mariupolu tuż po zabiciu Ałły Horskiej zamurowano stworzoną przez jej zespół mozaikę pt. Drzewo Życia (1967 r., A. Horska, W. Zereckij, H. Zubczenko, B. Płaksij, H. Pryszed’ko przy współpracy N. Switlycznej i W. Prachnina). Mozaikę tę odsłonięto dopiero w 2008 r. dzięki staraniem osamotnionej wówczas znawczyni prac Horskiej i właściciela obiektu, w którym znajdowała się mozaika.
W niepodległej Ukrainie monumentalne mozaiki przez wiele lat były zapomniane. Podlegały dewastacji i demontażom w procesie pazernego i chaotycznego przebudowywania miast. Nie przestały jednak niepokoić. Główna nagroda PinchukArtCenter 2013 przypadła mozaice – potężnemu obiektowi Żanny Kadyrowej pt. Monumentalna Propaganda.
Pierwszą inicjatywą mającą na celu dokumentowanie i zachowanie monumentalnych realizacji okresu radzieckiego stał się projekt Soviet Mosaics in Ukraine donieckiej fundacji IZOLYATSIA (od 2013 r.). IZOLYATSIA zdążyła opisać mozaiki Doniecczyzny. Po 2014 r., już w Kijowie, zabiegała m.in. o uchronienie mozaik kijowskiego metra wobec formalnie rozpoczętej po Rewolucji Godności dekomunizacji (np. obiekt pt. Praca Przemysłowa, 1963 r., Łamach – Kotkow – Lytowczenko). W 2017 r. ukazało się pierwsze kompendium mozaik, album Jewhena Nikiforowa pt. Decommunized: Ukrainian Soviet Mosaics. Dwa lata później animację zarchiwizowanych w ramach projektu Fundacji IZOLYATSIA monumentalnych dzieł wyświetlono na ścianach Muzeum Leopolda w Wiedniu jako jedno z wydarzeń ukraińsko-austriackiego roku kultury. W animacji zaprezentowano m.in. kijowskie mozaiki dla uczelni i instytucji naukowych, którymi zasłynęła para H. Zubczenko i H. Pryszed’ko – obiekty Ruch (1969 r.) i Zwycięstwo (1971 r., budynek Narodowego Instytutu Raka).
Krytyczka sztuki Alisa Łożkina w książce Permanentna rewolucja. Sztuka Ukrainy XX – początku XXI w. (2019) nazwała monumentalne mozaiki uosobieniem energii ukraińskich
lat 60. W ostatnich latach w dążeniu do zachowania mozaik znalazła swoje odbicie energia młodego aktywizmu miejskiego i kształtującego się społeczeństwa obywatelskiego Ukrainy. Wysiłkiem aktywistów – dla których kultywowane w pewnych grupach starszych artystów lekceważenie monumentalnych mozaik jako chałtur jest już niezrozumiałe, a dekomunizacja stała się elementem historii – doprowadzono do pierwszych renowacji kijowskich realizacji. W 2019 r. odnowiona została fontanna Gwiazdy i Konstelacje przed Pałacem Dzieci i Młodzieży (1965 r., Rybaczuk – Melniczenko / ARWM). W 2021 r. aktywiści i wolontariusze uratowali przed zniszczeniem i w znacznym stopniu sami odnowili kompleks mozaik Centralnego Dworca Autobusowego, które zintegrowano z przeprojektowanym wnętrzem dworcowego budynku. Projekt wsparł prywatny właściciel obiektu. W obu projektach uczestniczył W. Melniczenko – współautor mozaik i inicjator powołania fundacji ARWM.
Nierozwiązany pozostał problem nadawania i egzekwowania statusu ochronnego mozaik. Na przygotowanym przez aktywistów gruncie nowo powołany Amerykański Uniwersytet w Kijowie z siedzibą na Dworcu Rzecznym profesjonalnie odrestaurował jednak mozaiki zespołu Łamach – Kotkow – Lytowczenko, wykonane z płytek ceramicznych łączonych z kolorowymi cementami (1961 r., oprócz Rybitw nad wodą m.in. Październik, Dniepr – szlak handlowy i Ukraina. Renowacja: GurinBrothers). Wcześniej Dworzec Rzeczny był przez lata zamknięty i rujnowany. Okazja do zobaczenia mozaik pojawiła się w 2019 r., kiedy budynek Dworca otwarto tymczasowo jako galerię młodej sztuki w konwencji pop-up.
W ubiegłym roku wspólnota Chernihiv Monumentalism zastosowała do obiektów sztuki monumentalnej termin site-specific art, zmodyfikowany poprzez uwzględnienie ich funkcji dekoracyjnej i – powiedzmy – oficjalnej genezy, a także – przez rozszerzenie ram czasowych. Zmiana terminologii skutkowała przekierowaniem uwagi na to, co kluczowe w staraniach o zachowanie mozaik: ich zdolność funkcjonowania w kontekście zmian przestrzeni, dla której powstały i walor artystyczny. Przenosiła także mozaiki do kategorii kultowej spuścizny.
Kolejna fala zniszczeń nadeszła w 2022 r. W kwietniu o stratach wojennych informował Chernihiv Monumentalism. W połowie roku w sieci zamieszczono zdjęcia rozbitych podczas rosyjskiego ostrzału Mariupola mozaik zespołu pod kierunkiem Ałły Horskiej – przywołanego już Drzewa Życia i Pustułki (1967). I stało się jasne, że w zbiorowej świadomości monumentalne mozaiki nie tylko są kultowe, ale stanowią ważny, nieodłączny element ukraińskiej sztuki i jako takie nie są przedmiotem zainicjowanej po 24 lutego dekolonializacji ukraińskiej przestrzeni kulturalnej i artystycznej.
Znaczenie unikalnego i poszukiwanego dokumentu o mieście z jedną z najbogatszych w Ukrainie kolekcji monumentalizmu zyskała wznowiona we Lwowie książka Wszystkie odcienie mozaik Mariupola Stanisława Iwanowa i Oleksandra Czernowa (2020, 2022). Instytut Ukraiński pokazał nowy wariant animacji na temat ukraińskich monumentalnych mozaik zatytułowany Discover Ukraine: Bits Destroyed podczas Greenwich Docklands International Festival of the Outdoor Art – GDIF 2022.
Aktywiści z podkijowskiej miejscowości Makariw przekazali Akademii Sztuk Pięknych w Kijowie to, co zostało z mozaiki nieznanego autora, której nie zniszczono w czasie niedawnej rosyjskiej okupacji, ale zaraz po niej – na zlecenie właściciela sklepu, fasadę którego zdobiła. Inicjatywa Ukrainian Modernism nazwała zrujnowanie mozaiki przestępstwem.
Ciąg dalszy nastąpi. Na pewno.
Tekst: Marcelina Gołębiewska – analityczka rynków energii i propagatorka sztuki ukraińskiej. Współzałożycielka polsko-ukraińskiego stowarzyszenia Lutchin Initiative (2022).
W tekście autorka odwołuje się do następujących materiałów:
Gołębiewska M., wywiad z Leną Zagrebiną (Mura Ura), artystką wizualną i pedagożką, założycielką wspólnoty Chernihiv Monumentalism (styczeń 2022, archiwum autorki)
Gołębiewska M., wywiad z Iwanem Grigorjewem, artystą wizualnym i teoretykiem sztuki (kwiecień – sierpień 2022, archiwum autorki)
Gołębiewska M., Mozaiki i obiekty. Ceramika w przestrzeni miejskiej Kijowa, „Szkło i Ceramika” 6/2019
Gołębiewska M., Stłoczone w nieprzerwanym ruchu autobusy i samochody. O renowacji mozaik Centralnego Dworca Autobusowego w Kijowie, „Szkło i Ceramika” 2/2021
Cenne źródła informacji na temat ukraińskiego monumentalizmu:
Soviet Mosaics in Ukraine, https://sovietmosaicsinukraine.org
Ukrainian Unofficial http://archive-uu.com/ua
[1] Tu I dalej transkrypcja ukraińskiego terminu шістдесятники (szistdesiatnyky).
