W 2018 roku brałam udział w poświęconej tematom feministycznym i gender wystawie Dystopia w galerii Epiphania Visuales w Dhaka w Bangladeszu. Kuratorką tej prezentacji oraz założycielką galerii – jedynego miejsca w Bangladeszu pokazującego sztukę feministyczną i queer – jest młoda dhakijska artystka Dipa Mahbuba Yasmin. Jej działalność wspiera głosy queerowe zarówno w kraju, jak i w Azji Południowej w ogóle. Dipa Mahbuba Yasmin propaguje sztukę współczesną odnoszącą się do transfobii oraz różnych nienormatywnych tożsamości, pomaga osobom niebinarnym w obliczu presji rodzinnej lub społecznej, organizuje warsztaty, seminaria i sympozja mające na celu edukację mediów i społeczeństwa.
Zaczęłam ją podziwiać za odwagę i walkę o sztukę niechcianą i karaną w Bangladeszu, gdzie nadal obowiązuje penalizacja kontaktów homoseksualnych. Ta kolonialna ustawa, nadana w 1533 roku w Anglii przez angielskiego króla Henryka VIII, nazywa przestępstwem każdy akt seksualny, który uważa się za niezgodny z wolą Boga. Ustawa o sodomii (po angielsku Buggery Act) zaczęła obowiązywać, ponieważ Wielka Brytania przeniosła prawa anglosaskie do swoich kolonii. W wielu postkolonialnych krajach Ameryki, Afryki, Azji i Oceanii obowiązują one do dziś. Trzydziestego kwietnia 2007 roku w Wielkiej Brytanii, ale nie w krajach Wspólnoty Brytyjskiej, weszła w życie ustawa o równości orientacji seksualnej, podobna do tej przyjętej w 2006 roku w Irlandii Północnej.
Dipa Mahbuba Yasmin jest wybitną artystką, malarką, graficzką, ilustratorką, reżyserką filmową, kuratorką i aktywistką ruchu queer. Jej prace malarskie i graficzne dotyczą gry płci i przedstawiają osoby niebinarne w orientalnej szacie. Czerpie z folkloru. W 2022 roku berlińskie Shwulesmuseum SMU (Muzeum Gejów) zorganizowało przegląd filmów artystki. Przedstawiono trzy prace wideo ukazujące Bangladesz z perspektywy feministycznej i queerowej. Np. poetycki film Najdłuższa noc w roku ukazywał alternatywne podejście do tradycyjnego indyjskiego mitu Radhy i Kriszny, który podważał tradycyjne ideały piękna i kwestionował męskie spojrzenie (male gaze) społeczeństwa. Bohaterem był orientalny tancerz, który przez makijaż i ruchy skupiał w sobie cechy męskie i żeńskie.
Prace artystki są bardzo osobiste, bogate kolorystycznie oraz dźwiękowo i mówią dobitnie, głośniej niż słowa. W latach 2019–2022 Dipa została nagrodzona grantem R&D Transforming Narratives w Birmingham w Anglii. W 2022 roku w Midland Art Center kuratorowała wystawę sześciu artystów z Bangladeszu, opowiadających o swoich przeżyciach związanych z tożsamością płciową. Artyści ze względu na bezpieczeństwo nie ujawnili nazwisk. Poruszali tematykę niebinarności, w tym także agenderyzmu. Ich sztuka miała mocną wymowę wizualną, dającą wyraz silnego zbiorowego aktywizmu. „Wystawa sztuki queer w Birmingham w 2022 roku, z udziałem artystów z Bangladeszu, miała na celu otwarcie dialogu na temat tego, jak wpływy kolonialne ukształtowały rozumienie płci, seksualności i wiary – i jak te dychotomie nadal dominują zarówno w zachodnich diasporach, jak i w społeczeństwach Azji Południowej”.
Dipa Mahbuba Yasmin tak mówi o motywacjach powodujących jej radykalne zaangażowanie w feministyczne i zorientowane na płeć praktyki artystyczne: „Sztuka jest dla mnie, osoby aromantycznej, aseksualnej, z Bangladeszu, sposobem na odzyskanie oddechu w społeczeństwie, które nieustannie cenzuruje, koryguje i kryminalizuje. Moja twórczość nie polega na abstrakcyjnym feminizmie. Chodzi mi o opór. O posiadanie przestrzeni dla porzuconej przez rodziny młodzieży queerowej, dla kobiet aseksualnych zmuszonych do małżeństwa oraz dla ocalałych takich jak ja, którzy zostali poddani »terapii konwersywnej«. […] Sztuka stała się moim sposobem na wyznania, gdy zaniechano sprawiedliwości. Motywuje mnie, ponieważ często jest to jedyna przestrzeń, w której prawda może oddychać bez strachu. Założyłam galerię Epiphania po to, by artystki feministki z Bangladeszu zostały usłyszane i nie musiały szukać potwierdzenia w elitarnych kręgach albo u zagranicznych kuratorów”.
W 2024 roku, uczestnicząc w festiwalu performansu Art is Everywhere, odwiedziłam artystkę w Dhace. Pojechałyśmy do galerii Epiphania Visuales, usytuowanej poza dzielnicą artystyczną w dużym pustym mieszkaniu na parterze wysokiego budynku. Na zewnątrz nic nie sugerowało istnienia galerii, ale po wejściu do środka zachwycały lekko różowe ściany z wiszącymi na nich nowymi oraz znanymi mi z Internetu obrazami. Z upływem czasu, wolno, w pojedynkę, schodziła się publiczność. Byli to młodzi akademicy, aktor teatralny, projektant i profesorka uniwersytetu. Zastanawiałam się, w jaki sposób udało się Yasmin utrzymać to miejsce, biorąc pod uwagę społeczno-polityczną presję miasta.
„Epiphania Visuales powstała w 2016 roku jako pierwsza i jedyna galeria queer w Dhace, stolicy Bangladeszu – kraju, w którym inność jest niepożądana, a organizowanie parad równości jest zakazane z powodu zagrożeń ze strony grup ekstremistycznych. Stworzenie takiej przestrzeni oznaczało poruszanie się w warunkach stałego ryzyka prawnego, emocjonalnego i fizycznego. Nie miałam żadnej pomocy instytucjonalnej ani sieci bezpieczeństwa. Tylko potrzeba oddychania, wyrażania i budowania społeczności popchnęła nas do przodu. Przez lata Epiphania wsparła ponad pięćdziesięcioro zmarginalizowanych artystów. Pracowaliśmy także nad stworzeniem słownictwa, w którym queerowe wyrażenia są postrzegane jako kluczowe dla kreatywnego i politycznego dyskursu. Poza tym utrzymanie tej przestrzeni wymagało niekonwencjonalnych strategii. Zbudowaliśmy wewnętrzne protokoły zabezpieczenia, takie jak mechanizmy wzajemnej pomocy, ponieważ żadna instytucja państwowa nigdy nas nie chroniła i do tej pory nie chroni. Epiphania to coś więcej niż galeria. To schronienie, klasa polityczna, miejsce tworzenia pamięci kulturowej, a także żywe archiwum oporu i wyobraźni”.
Dipa Mahbuba Yasmin jest aktywistką współpracującą z InterPride i Ilga Azja. W 2022 roku otrzymała ufundowane przez InterPride stypendium oraz nagrodę za założenie pierwszej na świecie galerii sztuki aseksualnej i queer, wręczoną podczas światowej konferencji Pride w Guadalajarze w Meksyku. W 2023 roku uczestniczyła w Pride Sydney w Australii, w trakcie której podczas sympozjum zaprezentowała szerokiej międzynarodowej publiczności swoje malarstwo. W 2025 roku podczas świętowania Pride w Waszyngtonie brała udział w wystawie zbiorowej prac artystów ruchu Queer.
„Na światowym Pride w Waszyngtonie w 2024 roku i APFF w Tajlandii poznałam aktywistów queer ze stref wojennych. Ich zaangażowanie i doświadczenia upewniły mnie, że nie jesteśmy sami, że działamy globalnie”.
Dipa Mahbuba Yasmin urodziła się w 1990 roku w Dhace w Bangladeszu. Studiowała w Instytucie Sztuk Pięknych Uniwersytetu w Dhace. Jest malarką, ilustratorką, aktywistką, niezależnym filmowcem, kuratorką, dyrektorką pierwszej na świecie galerii osób aseksualnych i queer, założycielką azjatyckiej sieci aktywistów ruchu queer i pisma internetowego „Anoaqa”.
Tekst: Alexandra Hołownia
